Dokument-Nr. 5017
Bertram, Adolf Johannes
an Pacelli, Eugenio
Breslau, 05. Januar 1922
Uti in Conferentia die 3. huius mensis Berolini habita iam dixi, difficillimum est praevidere, quid exspectandum sit in tractationibus de ineundo Concordato cum Imperio Germanico iuxta schema ab Excellentia Vestra exhibitum. Pluribus iisque maximi momenti postulatis obstabit Borussicum Ministerium Cultus et obstabunt, uti suspicor, omnes non cathoilci Deputati in Comitiis Imperii.
Accedit, quod hucusque Ministerium Cultus Borussicum omnino aegerrime fert, speciale Concordatum iniri cum Republica Bavarica, et autumat, post Bavarici Concordati sanctionem vix superesse locum ineundo Concordato cum Imperio, cuius pars est Bavaria, ita ut stipulationes Concordati Bavarici praeiudicium quoddam includant conventioni cum Imperio.
Hisce praemissis, venio ad quastionem, quid forsan sit sperandum ex tractationibus de Concordato Germanico. Nemo est qui certo dicere valeat, quae concessiones a Ministeriis et Comitiis exspectari possint. Hoc ne ipse quidem Cancellarius Imperii potest praevidere, licet die
44r
3.
h. m. aperte mihi dixerit, in schemate nunc proesito esse plura postulata, quae nullam
habent spem felicis successus. Quid in Comitiis exspectandum sit, ne peritissimi quidem
Deputati catholici possunt praevidere. In coniectura tentanda vix consentient
consultores.Id vero iam hodie dicendum esse mihi videtur, Deputatorum maiorem partem non inclinare ad concessiones magni ponderis, neque toleraturam esse, ligamina per pacta cum Sancta Sede ineunda restringere libertratem futurae legislationis in rebus, quae iuxta modernam communem opinionem unice subiacent libero arbitrio Status. Inter hasce vero res praeprimis numerantur normae de scholis statuendae. "Schola est institutio Status", hoc axioma cum omnibus suis sequelis regnat in Borussia iam supra quinque decennia tanto rigore, ut difficile semper fuerit defendere iura parentum et Ecclesiae circa educationem infantium.
Non meum est, sed Sanctae Sedis est, iudicare, in quibus punctis et ad quam mensuram in tractionum cursu diminui vel moderari possint postulata schematis nunc exarati. Licet de hac questione iudicare Sanctae Sedi reservatum sit, duo tamen momenta adducere liceat.
Primum est, quod magni damni et quasi clades rei catholicae foret, si schema quoddam in Comitiis Imperii respueretur.
Alterum est, quod licet non omnia puncta iuxta schematis formulationem acceptarentur, alicuius tamen utilitatis erit, si in talibus punctis, quae Status tanquam materiam sibi soli et unico reservatam tangi minime
45r
permittat, benevola saltem executio sanctione Concordati
ita stipuletur, ut tam auctoritas ecclesiastica quam populus catholicus semper contra minus
benevolam praxim haec Concordati promissa tanquam scutum in defendendo iura adhibere
possint.Cum conditio rei catholicae in Bavaria valde differat a conditione rei catholicae in Borussia aliisque Imperii Statibus, Sanctae Sedis erit, iudicare, num eiusmodi schematis quaedam moderatio et postulatorum diminutio ita possit tolerari, ut terminis laxioribus pro Imperio stipulandis minime diminuatur formulatio multo melior et strictior cum Bavaria stipulata. Si vestis latior totum corpus circumdat, vestis singuli cuiusdam membri strictior esse poterit, quin oriatur discrepantia.
Ut ad singula schematis capita descendam, haec adnotanda mihi videntur, si rationem habeam tam legislationis modo vigentis quam regnantis in eiusmodi materiis publicae communis opinionis. De hisce vero singulis punctis nondum cum Ministeriis habui communicationem, sed hasce communicationes Excellentiae Vestrae relinquendas esse censui. Hinc quae sequuntur, peto ut considerantur tanquam privata mea opinio.
Ad I. caput.
Ad 3. Matrimonii coram Ecclesia ineundi celebrationem ante actum civilem fieri posse, hucusque lege vetitum est. Hinc erit petanda et exspectanda lex nova.
Ad 6. Ad fundorum acquisitionem hucusque, si valor excedit 5000 marcas, consensus Gubernii peti debet,
46r
non solum si Ecclesia acquirit, sed
etiam si aliae personae iurdicae acquirunt. Huius restrictionis est ratio habenda.Ad II. caput.
Ipsa Ecclesia Catholica in Borussia non habet characterem Corporationum vel personarum iuridicarum publici iuris, sed hunc characterem habent singula instituta ecclesiastica, nempe Sedes Episcopalis, Ecclesiae singulae, parochia. Quod sufficere videtur.
Ad. III. caput.
Iura privati patronatus etiam legibus civilibus tractantur, specialiter per "Allgemeines Preussisches Landrecht" (Generalis Codex Iuris Borissici). Hinc postulabit fortasse Ministerium, harum legum aliquam fieri mentionem. Quod concedi poterit.
Ad V. caput.
Gymnasiis ecclesiasticorum Institutorum iure gymnasiorum publicorum concedi est res legislationis civilis. Hinc postulabit fortrasse Gubernium, fieri mentionem respectivae legislationis.
Ad capita VI. et sequentia.
Difficillima erit tractatio de capitibus VI. usque ad caput XII. Difficultates fluunt ex duobus fontibus. Primus fons est odium ubique inter protestanticos regnans contra auctoritatem ecclesiasticam catholicam, cui concessiones aegerrime dantur. Alter fons est inchoaa tractatio in Comitiis Imperii de ferenda lege
47r
universali totam Germaniam
obligatura de novo ordine scholarum (Entwurf des Reichsschulgesetzes). Pugnae de huius
ferendae legis constructione animos omnium terrarum et singularum partium vehementissime
excitabunt atque perturbabunt. Agitatores et societates magistrorum protestanticorum et
ephemerides imdiu coieperunt inaugurare hoc novum de cultura populi bellum vehementissimum
(neuer Kulturkampf).In hoc temporis momento certae firmaeque concessiones ab Imperio Sanctae Sedi haud permitti poterunt. Hinc illa schematis capita erunt quasi Scylla et Charybdis, inter quas naviculam tractationum concordatalium dirigi est summi periculi ansa.
Quid faciendum?
Estne consultius exspectare usque post legis scholaris promulgationem? Sed nemo potest dicere, quo anno illa ad promulgationem perventura sit. Et post promulgationem dicent Comitia, hanc materiam iam omnino ordinatam esse, ita ut omni concessioni via praeclusa sit.
Estne consultius, abrumpere tractationes de ineundo Concordato? Sed quo diutius exspectabitur, eo minor erit spes felicioris exitus. Si nulla fiat inter Sanctam Sedem et Germaniam vel Borussiam conventio, omnino relinquentur omnia arbitrio Guberniorum futurorum. Et quasi frustrata spe dolorose afflicti erunt catholici.
Hinc in mentem mihi venit, fortasse Gubernium moveri posse ad promittendum in religiosa iuxta leges ecclesia instructione et educatione iuventutis, in
48r
institutione catechetarum, in instructione et eruditione
futurorum magistrorum, in admittendo privata instituta pro magistrorum eruditione, in
condendo scholas confessionales, in religiosae institutionis libris adhibendis et methodo
statuenda, in admittenda religiosa instructione pro catholicis scholarum mixtarum
minoritatibus, in iure ecclesiae inspiciendi instructionem religiosam, in eligendo magistros
sincere catholices ad scholas confessionales ceterisque rebus scholaris ordinis
benevolentissime se habiturum rationem iurium parentum et Ecclesiae, in quantum attenta
legislatione scholari fieri poterit.Eritne consultum, talem promissionem poscere et acceptare, si forsan in tractationum cursu appareat, nil melius posse sperari?
Huic quastioni respondere est res, quam Sanctae Sedi obedientissime relinquere decet.
Ad XIV. caput
Praebere brachium saeculare executioni iudiciorum ecclesiasticorum renuet Gubernium, nisi antea processum causae in foro ecclesiastico sententia finitae examini suo subecerit. Quod vix concedi poterit.
Ad caput XVI.
adnotandum est, inter augmenta salariorum ecclesiasticorum a Gubernio concessa etiam talia esse, quae non ex obligatione, sed ex libera benevolentia data sunt. Haec salariorum augmenta (Gehaltszulagen) obligatione Concordati vix poterunt comprehendi.
49r
Ad caput XX.
adnotandum est Gubernium verosimiliter non esse daturum promissionem tam generalem, sed sibi, uti suspicor, fore reservaturum examen singularum legum et ordinartionum, quas ineundis Concordatis obstare Ecclesia censebit.
Haec sunt, quae ad capita schematis, cuius formulatio per se considerata omnino praeferenda et gratissimo animo amplexanda est, adnotare liceat sub respectu inchoandarum tractationum atque indolis Ministeriorum, quatenus eorum spiritus ex experientia notus mihi est. Optime notum est Excellentiae Vestrae, qua devotione et obedientia decisionem decernendam relinquam prudentiori Sanctae Sedis iudicio.
Summa cum reverentia ac singulari semper observantia permanebo esse
Excellentiae Vestrae
obsequiosissimus servus
(sign.) A. Card. Bertram.